Algemeen
Slechtvalken zijn de snelste (roof)vogels ter wereld, die in een duikvlucht een snelheid van ver boven de 300km/h kunnen bereiken. Het zijn de grootste valken van Nederland en alleen de Giervalk (uit het Hoge Noorden) is groter. De andere Nederlandse valken komen niet in de stad; dit zijn de Torenvalk (die voornamelijk van muizen leeft) en de Boomvalk (lijkt op de slechtvalk, maar heeft een bruine "broek"). De Boomvalk is een trekvogel die hier alleen in de zomer is te vinden en van o.a. libelles leeft.
Slechtvalken komen in de hele wereld voor, maar waren in Europa rond 1960 bijna uitgestorven. De reden van de achteruitgang was dat door het gebruik van insecticiden (zoals DDT) de eierschaal te dun werd, zodat er grote kans was dat de eieren tijdens het broeden zouden breken. En geen eieren : geen jonkies; en geen jonkies : geen volwassen slechtvalken meer. Dankzij verminderde inzet van insecticiden en het plaatsen van nestkasten op voor slechtvalken geschikte broedplekken (en het herintroduceren van slechtvalken vanuit Duitsland) is het aantal inmiddels gelukkig opgelopen van één broedpaartje in 1990 tot ruim 160 broedparen in Nederland in 2016. In 2017 zijn ze door dit succes dan ook van de Rode Lijst van de Nederlandse broedvogels geschrapt.
De Latijnse naam van de slechtvalk ‘falco peregrinus’ betekent vreemdeling of zwerver - maar als ze een geschikte broedplek (en partner) hebben gevonden, blijven ze daar trouw aan.
Uiterlijk
Slechtvalken lijken een beetje op duiven, maar zijn globaal bijna twee keer zo groot. De bovenzijde (vleugels en staart) is grijs, en de onderzijde is wittig, met zwartbruine (meest horizontale) “vegen”. Bij het mannetje is de keel wit. De poten zijn geel, evenals de snavel - maar de snavelpunt is grijs. De bovenkant van de kop is zwart, met zwarte bakkebaarden en witte wangen.
Een juveniel (vanaf circa 6 weken) is net zo groot als de volwassen valk, maar is bruiner en de donkere vegen op de onderkant lopen vertikaal. Pas het volgende jaar krijgen ze het verenpak van een volwassen valk.
Zoals bij roofvogels meestal het geval is, is het vrouwtje aanzienlijk groter dan het mannetje. Maar als je er maar eentje tegelijk ziet, is het soms lastig te zien welke het is. De spanwijdte voor de vrouwtjes is bijna 115 cm en voor de mannetjes minder dan een meter. Het gewicht van de vrouwtjes is ongeveer 1300 gram, voor mannetjes 750 gram.
Slechtvalken worden in het wild circa 15 à 20 jaar oud.
vrouwtje mannetje
Vliegen
Slechtvalken vliegen maar weinig, ze zitten soms urenlang op hetzelfde plekje een beetje om zich heen te kijken of te dutten. Ze hebben vrij puntige vleugels. Als je ze ziet vliegen kan je je eigenlijk maar slecht voorstellen dat dit de snelste vogels zouden zijn : ze vliegen meestal met stijve vleugels en veel ondiepe slagen. Af en toe zweven ze een rondje. Hun beroemde hoge snelheid bereiken ze alleen als ze van heel hoog in een duikvlucht op een prooi af te gaan. Dat zal je ze overigens maar zelden zien doen.
Voedsel
Slechtvalken eten geen muizen (dat doen torenvalken), maar voornamelijk andere vogels, die ze vrijwel altijd in de lucht (al vliegend) overmeesteren. In de lucht zijn ze dan ook enorm wendbaar. Ze hebben uitstekende ogen (tienmaal beter dan de mens) en kunnen soms een prooi al vanaf drie kilometer afstand waarnemen ! Niet altijd is het raak : in maar 30% van de gevallen is de aanval succesvol.
Prooien bestaan uit alle soorten vogels, van kleine zangvogeltjes tot duiven en meeuwen en soms zelfs het formaat reiger ! Behalve de extreem grote prooien (die moeten ter plaatse worden opgegeten) worden ze in de poten meegenomen naar een geschikte eetplek – meestal ergens op een hoog punt. Daar wordt de prooi eerst geplukt, wat je merkt aan de stofwolk aan kleine veertjes. Als rest blijven meestal alleen de twee (met elkaar verbonden) vleugels over, die door de wind dan vaak op straat belanden onder de eetplek.
Uit die gevonden prooiresten is gebleken dat naast o.a. kieviten, merels, leeuweriken, houtduiven en spreeuwen ook veel (geringde) postduiven worden gegeten. De valken vinden die blijkbaar lekkerder dan de stadsduiven – maar de duivenhouders vinden dat natuurlijk minder leuk. Wel is gebleken dat het zelden de kampioensduiven zijn die gevangen worden : die laten zich niet zo gemakkelijk pakken.
Op het menu staan vreemd genoeg ook houtsnippen, die normaal maar weinig in de stad worden gezien. Uit onderzoek is gebleken dat slechtvalken die in de stad nestelen, soms ook ’s nachts jagen. Doordat het boven de stad licht is door de vele lampen, kunnen de valken de hoog over de stad vliegende trekvogels waarnemen en achtervolgen.
Slechtvalken gaan zuinig om met hun voedsel : ze eten van hun prooien vrijwel alles op, dus ook de poten en de botjes. Als ze voldoende hebben gegeten bewaren ze de rest op speciale voorraadplekken - in Amersfoort zijn dat o.a. de "krullen" van de OLV-toren en achter de letters KPN van het kantoor langs het spoor. Wanneer ze het weer te slecht vinden om te gaan jagen, halen ze hier een oud kluifje vandaan.
In Amersfoort eten de valken op vrijwel alle plekken waar ze normaal ook zitten – al hebben ze een lichte voorkeur voor de waterspuwers en hoeken van de toren, en voor de KPN. Na het eten wordt er eerst uitgebreid “gepoetst” (de veren weer netjes gemaakt) en zelfs de poten “gelikt” (in feite de nagels schoongemaakt). Daarna is het siësta en gaan ze (een beetje ineengedoken) in rust.
vliegen met prooi in poten prooirest van houtsnip.
Broeden
Slechtvalken nestelen in de vrije natuur meestal op steile kliffen. Ze maken zelf geen nest van takken of zo, maar leggen hun eieren gewoon op de grond of op een paar steentjes. Sinds de herintroductie in 1990 nestelen de slechtvalken in Nederland vrijwel uitsluitend op hoge gebouwen of constructies (zoals hoogspanningmasten of bruggen). Op plaatsen waar slechtvalken worden waargenomen (zoals op hoge kantoren) worden door Slechtvalkwerkgroepen vaak nestkasten neergezet, met een laagje grind op de bodem. Deze worden echter niet altijd door de slechtvalken geaccepteerd en kiezen ze toch voor een ander plekje in de buurt. De valken schrapen in het grind een ondiep kuiltje uit - dat wordt de broedplek.
De eileg begint meestal in maart. Dit kunnen twee tot vijf eieren zijn, maar meest voorkomend is drie of vier. De eieren hebben een rossige kleur met wat donkere spikkels en zijn globaal 5cm groot (iets kleiner dan een normaal kippenei). De eieren worden niet allemaal tegelijk gelegd : er zitten één of meer dagen tussen elk volgend ei. Het broeden begint ook niet direct na het eerste ei, maar meestal pas als er een stuk of drie/vier gelegd zijn.
Het broeden gebeurt voornamelijk door het vrouwtje. Tijdens de broedperiode zorgt het mannetje voor de aanvoer van prooien. Als het vrouwtje dan gaat eten, neemt het mannetje zolang het broeden over. Dat is ongeveer een derde van de tijd overdag, de rest van die tijd broedt het vrouwtje. Zij zit ook de hele nacht op het nest.
Na ruim 4 weken (31-33 dagen) komen de eieren uit - meestal kort na elkaar (2 à 3 dagen). De jongen hebben dan een wit donzen pak, en worden door de moeder gevoerd met kleine stukjes die ze afscheurt van de door Pa aangeleverde prooien. Het voeren gebeurt tot geen van de jonkies meer om voedsel bedelt. Omdat slechtvalken vrijwel altijd een overdaad aan prooien hebben, is er dus niet één sterker jong dat meer gevoerd wordt dan de anderen om een grotere overlevingskans te hebben.
Alle jonkies groeien als kool en na een week of drie beginnen ze het witte dons te verruilen voor een bruingrijs verenpak, en al snel daarna beginnen ze rond te lopen (het "takken") om de omgeving te verkennen.
Als de jonkies een week of zes zijn (en de vleugels sterk genoeg) beginnen de vliegpogingen, die soms wel eens eindigen op de grond of in een boom in de buurt. De vleugels zijn dan nog niet sterk genoeg om terug omhoog te kunnen vliegen. In de natuur worden ze daar door de ouders eventueel bijgevoerd tot ze een paar dagen later wel omhoog kunnen vliegen. In de stad is dat lastig natuurlijk en daar worden ze dan door (bijvoorbeeld) de Dierenambulance weer terug naar boven gebracht.
Zodra ze echt kunnen vliegen krijgen ze van de ouders lessen in stuntvliegen en wordt ze geleerd om zelfstandig te jagen. Dit gebeurt in Amersfoort bij de hoge kantoren langs het spoor. Dit proces duurt circa twee maanden, waarna ze uit de regio vertrekken om er (meestal) nooit meer terug te keren. De ouders blijven samen de hele winter in de buurt van de nestplek achter : slechtvalken in Nederland zijn geen trekvogels.
Geluid
Normaal maken slechtvalken weinig geluid, maar in het broedseizoen zijn ze wel vaak te horen, en dan nog voornamelijk rondom de nestplaats – in Amersfoort dus rondom de toren. Hun normale contactgeluiden met elkaar zijn een kort hoog tsjilp-achtig geluid “tjiep” en een kip-achtig gekakel (klinkt wat verongelijkt). Dit doen ze meestal samen, alsof ze met elkaar praten. De alarmroep (meestal door het vrouwtje als ze verstoord is en rondvliegt) is een luid “keh-keh-keh”. Dat hoor je vooral als er jonkies zijn en er mensen in de buurt komen. Soms lijkt het ook wel ter geruststelling van de jonkies, zodat ze weten dat moeder nog in de buurt is. De jonkies maken ook geluiden, vooral als ze honger hebben : een soort bedelroep.
De Amersfoortse slechtvalken hebben blijkbaar weinig problemen met hard geluid van elders : de broedkast staat op de toren net vlakbij alle grote klokken, die regelmatig hun geluid laten horen. Ook muziekfestivals aan de voet van de toren lijken ze niet te deren.
Meer informatie
Als je nog meer details over slechtvalken wilt weten, kijk dan ook eens op de website van het Slechtvalkenforum: http://forum.peregrines.nl/
Daar is zelfs een aparte pagina over de Amersfoortse slechtvalken met veel prachtige foto's en video's (met 1PF wordt het vrouwtje bedoeld - haar ringnummer). Er is ook informatie over veel andere nestkasten in Nederland en daar buiten, en een "legkalender". Voor het archief van voorgaande jaren zie forum2.
Ook op de website van de Werkgroep Slechtvalk Nederland is meer te vinden over andere Nederlandse nestkasten. http://www.werkgroeproofvogels.nl/index.php/roofvogels/live-beelden-slechtvalken
Maar er zijn nog veel meer websites met informatie over slechtvalken, zoals :
https://www.vogelbescherming.nl/vogelgids/vogel/slechtvalk - een kort algemeen overzicht (met o.a. hun geluiden)
https://nl.wikipedia.org/wiki/slechtvalk - een kort algemeen overzicht
https://en.wikipedia.org/wiki/peregrine_falcon - in het Engels, maar zeer uitgebreid over alle soorten ter wereld
Op Waarneming.nl zijn veel waarnemingen van de Amersfoortse slechtvalken te vinden, vaak met foto’s : https://amersfoort.waarneming.nl/soort/view/325